شب یلدا: تاریخچه، جشن‌ها و ایده‌های جذاب
تاریخچه شب یلدا
شب یلدا، یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانیان است که هر سال در بلندترین شب سال، یعنی آخرین شب پاییز، برگزار می‌شود. یلدا به معنای "تولد" و ریشه‌ای سریانی دارد که به تدریج در فرهنگ ایرانی جای گرفته است. این شب که در گذشته به نام "شب چله" نیز معروف بوده، نماد پایان تاریکی و آغاز نور و روشنایی است. یلدا نماد پایان بلندترین شب سال و آغاز دوباره نور و روزهای بلندتر است. این جشن بیش از 4000 سال قدمت دارد و در سراسر ایران و حتی در برخی از کشورهای همسایه نیز برگزار می‌شود.
شب یَلدا یا شب چلّه یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است. این جشن در ۹ آذر ۱۴۰۱ به عنوان زایش مهر (ایزد ایرانی) ثبت میراث جهانی شده‌است. در این جشن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیم‌کرهٔ شمالی، که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته می‌شود. شب چله به میان غروب آفتاب ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در ۱ دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود. خانواده‌های ایرانی معمولاً در این شب، انواع میوه‌ها و رایج‌تر از همه هندوانه و انار و خرمالو را مهیا و دور هم میل می‌کنند. شاهنامه‌خوانی و قصه‌گویی بزرگان خانواده برای دیگر اعضای خانواده و همچنین فال‌گیری با دیوان حافظ نیز رایج است. اما شب چله در کشورهای نیمکره جنوبی برخلاف نیمکره شمالی کوتاه‌ترین شب سال است. یلدا یکی از آئین‌های باستانی و ملی ایران با قدمتی ۸ هزار ساله است.
ریشهٔ نام و دیگر واژه‌ها
«یلدا» برگرفته از واژهٔ سریانی ܝܠܕܐ به‌معنای زایش است. ابوریحان بیرونی از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته‌است. در آثارالباقیه بیرونی، از روز اول دی ماه، با عنوان «خور» نیز یاد شده‌است. در قانون مسعودی نسخهٔ موزه بریتانیا در لندن، «خُره روز» ثبت شده، اگرچه در برخی منابع دیگر «خرم روز» نامیده شده‌است. واژه «شب چله» یا «شب چله کلان» هم که در فرهنگ عامه مردم مترادف با شب یلدا بکار می‌رود از آن روست که چهل روز اول زمستان را «چله بزرگ» و بیست روز بعد از آن را «چله کوچک» نامیده‌اند. و در قدیم گاه شمار باستانی در بین کشاورزان تقسیم‌بندی چهل داشته‌است. چلّه، دو موقعیت گاه‌شمار در طول یک سال خورشیدی با کارکردهای فرهنگ عامه، یکی در آغاز تابستان (تیرماه) و دیگری در آغاز زمستان (دی‌ماه)، هریک متشکل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و کوچک (بیست روز) است. واژهٔ چلّه برگرفته از چهل و مخفف «چهله» و صرفاً نشان‌دهندهٔ گذشت یک دورهٔ زمانی معین (و نه الزاماً چهل روزه) است.
پیشینه
شب یلدا در گاه شماری ایرانیان باستان از سال ۵۰۲ پیش از میلاد در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان راه یافت. چله و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. مردم روزگاران دور و گذشته، که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند. مردم در جغرافیای ایران به‌ویژه در حوزه تمدن زاگرس رافدین بیش از سه هزار سال پیش با پدیده‌های خورشیدی مانند بزرگ‌ترین شب- بزرگ‌ترین روز - اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی آشنا بودند. و از یک دوره ای این ایام ویژه یا پدیده خورشیدی جنبه تقدس و دینی به خود گرفته‌است. مردم به‌ویژه در تمدن زاگرس رافدین در دوره یکجانشینی (شهرنشینی) متوجه شدندکه در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند استفاده کنند. این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش اند. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی - هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شوند، از همین رو آن را شب زایش خورشید (مهر) نامیده و آن را آغاز سال قرار دادند کریسمس مسیحیان نیز ریشه در همین اعتقاد دارد. در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع می‌شد و در اوستا، واژه «سَرِدَ» (Sareda) یا «سردَ» (Saredha) که مفهوم «سال» را افاده می‌کند، خود به معنای «سرد» است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است.
چرا شب یلدا را جشن می‌گیریم؟
شب یلدا فرصتی است برای گردهمایی خانواده‌ها و دوستان، برگزاری جشن‌ها و تبادل شادی‌ها. این شب فرصتی است برای دور هم جمع شدن و ایجاد خاطرات خوش با عزیزان. مردم در این شب با خوردن میوه‌هایی مانند هندوانه، انار و آجیل، و همچنین خوردن شیرینی‌های مخصوص این شب، از بلندترین شب سال لذت می‌برند. برخی از مردم نیز به خواندن اشعار حافظ و شاهنامه فردوسی و حتی گفتن داستان‌های قدیمی می‌پردازند. در واقع، شب یلدا نمادی از پیروزی نور بر تاریکی و شروع دوباره است.
غذاهای شب یلدا هریک نماد چیست ؟
غذاها نقش اساسی در هر شکلی از جشن ها در ایران دارد. در بیشتر نقاط کشور، خانواده بزرگ دور هم جمع می شوند و از یک شام خوب لذت می برند.
غذای اصلی این شب، فسنجان، خورش مرغ غنی و خوش طعم ایرانی با گردو و انار است که از ویژگی های مهم جشن یلدای ایرانی است. با این حال، هر شهر ایران در مورد نوع غذای شب یلدا سنت های خاص خود را دارد.
گیلان در شمال ایران در شب یلدا سبزی پلو، آش برنج و سبزی خرد شده را به همراه ماهی سفید یا ماهی دودی سرو می کند.
اما در شیراز غذای مخصوص، هویج پلو، هویج پلو است. این غذا با زعفران بو داده ایرانی و مرغ لیمو سرو می شود.
انارپلو در قزوین، خاشیل در تبریز، خاقینه خرما در زنجان، کلام پلو در شیراز و خورش ناردون در استان مازندران از دیگر غذاهایی هستند که در طولانی ترین شب سال در نقاط مختلف ایران سرو می شوند.
آجیل
از جمله غذاهایی است که در شب یلدا به شکل آجیل شیرین همراه با توت خشک و کشمش مصرف می شود. گفته می شود خوردن آجیل باعث رفاه در روزهای آینده می شود.
طبق داستان‌های قدیمی، میوه‌های قرمز رنگ نماد رنگ‌های سرمه‌ای سپیده‌دم و درخشش زندگی است که شکوه میترا را فرامی‌خواند. طیف گسترده‌ای از میوه‌ها و شیرینی‌هایی که مخصوص این شب تهیه شده یا نگهداری می‌شوند سرو می‌شوند. از میوه های رایج در این جشن می توان به هندوانه و انار اشاره کرد.
انار که بالای سبد میوه قرار می‌گرفت، انار را نماد تولد دوباره می‌دانستند و شکستن آن باعث شادی زندگی مردم می‌شد. پوشش خارجی ارغوانی انار نماد تولد یا طلوع است و دانه های قرمز روشن آن درخشش زندگی را نشان می دهد. البته باید گفت که بیشتر میوه های شب یلدا در آن دوران باعث برکت زندگی آنها شد.
هندوانه
هندوانه ها را به خاطر شکل کروی شان که نماد خورشید بود روی میزها می گذاشتند. هندوانه بیش از هر میوه دیگری مصرف می شود. برخی معتقدند اگر در شب یلدا هندوانه بخورید از بیماری ها و سرمای زمستانی که می آید آسیبی نخواهید دید. هندوانه با سبک های خلاقانه تزئین شده است تا زیبایی بیشتری به شب ببخشد.
دعا کردن
در شب یلدا، بزرگ‌ترین فرد خانواده برای شکر نعمت‌های سال قبل، دعا می‌کند و برای سال آینده دعا می‌کند و بقیه اعضای خانواده با گفتن «آمین» دستان خود را به سوی آسمان بلند می‌کنند. پس از نماز، مسن‌ترین عضو هندوانه را که نماد حذف بیماری و درد از خانواده است می‌تراشد و به همه سهم می‌دهد.
سعدی شاعر بزرگ پارسی زبان قرن سیزدهم می نویسد: «صبح راست نمی آید تا شب یلدا نرود»
تاریخ شب یلدای 1404
در سال 1404 هجری شمسی، شب یلدا مصادف با یکشنبه، 30 آذر خواهد بود. این شب فرصت مناسبی است تا با برنامه‌ریزی‌های جذاب و خلاقانه، شب یلدای امسال را به یک تجربه خاص و ماندگار تبدیل کنید.
بهترین ایده برای شب یلدا
برای تجربه‌ی یک شب یلدای بی‌نظیر و خاطره‌انگیز، ایده‌های زیر را مد نظر قرار دهید:
- تزئین منزل با شمع‌های یلدا: شمع یلدا و شمع‌های یلدایی جدید با طرح‌های زیبا و متنوع، بهترین انتخاب برای تزئین منزل و ایجاد فضایی دلنشین و گرم هستند. استفاده از شمع‌های یلدایی انار نیز می‌تواند زیبایی و جلوه‌ی خاصی به دکوراسیون شب یلدای شما ببخشد.
- خوردن میوه‌های مخصوص یلدا: خوردن هندوانه و انار که نمادهای شب یلدا هستند، یکی از سنت‌های اصلی این شب است. هندوانه با رنگ سبز و قرمز خود نمادی از تابستان و گرما و انار نمادی از زندگی و زایش است.
- خواندن اشعار حافظ: گرفتن فال حافظ یکی از سنت‌های جذاب شب یلداست. خواندن اشعار حافظ می‌تواند لحظات شیرینی را برای شما و عزیزانتان ایجاد کند.
- ساخت شمع‌های یلدایی: اگر به هنر و دست‌سازه‌ها علاقه دارید، می‌توانید با تهیه شمع‌های یلدایی جدید و زیبا، خودتان اقدام به ساخت شمع کنید. این کار می‌تواند یک فعالیت جذاب و خلاقانه برای شب یلدا باشد و همچنین می‌توانید به عزیزانتان شمع یلدا مبارک هدیه دهید.
- بازی‌های گروهی: انجام بازی‌های گروهی مثل نرد و شطرنج، یا پانتومیم ، لحظات شاد و پر از خنده را به ارمغان می‌آورد. این بازی‌ها می‌توانند همه اعضای خانواده را درگیر کنند و خاطرات خوشی برای همه ایجاد کنند.
- یلدا در اشعار شاعران
انار از میوه‌های پرهوادار در شب یلدا است. میوه‌ای که خاستگاهش ایران است و به همین دلیل در فرهنگ ایرانی و شعر و ادبیات فارسی ریشه دوانده‌است.- شب یلدا سعدی: روز رویش چون برانداخت نقاب از سر زلف
گویی از روز قیامت شب یلدا برخاست. - سعدی: باد آسایش، گیتی نزند بر دل ریش
صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود - سعدی: مهره مهر چو از حقه مینا بنمود
ماه من طلعت صبح از شب یلدا بنمود - حافظ: صحبت حکام ظلمت شب یلداست
نور ز خورشید جو بو که بر آید - حافظ شیرازی: صحبت حکام ظلمت شب یلداست
نور ز خورشید جوی بو که برآید. - اوحدی مراغه‌ای: شب هجرانت ای دلبر شب یلداست پنداری
رخت نوروز و دیدار تو عید ماست پنداری - سنایی: به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی
که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا - سهراب سپهری: غمی از عشق دربارهٔ شب یلدا.
دختر شبهای سرد ماه دی
خو گرفت با شعر تو در ماه دی
- شب یلدا سعدی: روز رویش چون برانداخت نقاب از سر زلف
حرف دل را از دلت تو پس زدی
غم به روی غم، غمی را پس زدی
من به دنیای تو مجذوبم هنوز
به دیار قلب تو، حس دارم هنوز
- شعر شب یلدای خواجوی کرمانی: شب هجرانت ای دلبر، شب یلداست پنداری
رخت نوروز و دیدار تو عید ماست پنداری - شعر اوحدی مراغه ای برای شب یلدا: صحبت حکام ، ظلمت شب یلداست
نور ز خورشید خواه، بو که برآید - شب یلدا حافظ: با زلف تو قصه ایست ما را مشکل / همچون شب یلدا به درازی مشهور
- شب یلدا عبید زاکانی. شب یلداست هر تاری ز مویت، وین عجب کاری/ که من روزی نمی‌بینم، خود این شبهای یلدا را
- شب یلدا سلمان ساوجی. چه عجب گر دل من روز ندید/// زلف تو صد شب یلدا دارد
- شب یلدا فیض کاشانی: شام هجران تو تشریف به هرجا ببرد / در پس و پیش هزاران شب یلدا ببرد
- وحشی بافقی: آبروی شمع را بیهوده نتوان ریختن. / صد شب یلداست در هر گوشهٔ زندان مرا
- عرفی شیرازی برای شب یلدا. من از روز جزا واقف نبودم / شب یلدای هجران آفریدند
- فروغی بسطامی. هست در سالی شبی ایام را یلدا ولیک. / کس نشان ندهد که ماهی را دو شب یلدا بود
- خواجوی کرمانی. هنوز با همه دردم امید درمان است / که آخری بود آخر شبان یلدا را
- سعدی: بر رخ تو کآفت جان من است / از شب یلدا سپه آورده‌ای!
- امیرخسرو دهلوی. بر من و یاران شب یلدا گذشت/ بس که ز زلف تو سخن رفت دوش
- اقبال لاهوری:
- اشک خود بر خویش می‌ریزم چو شمع *با شب یلدا درآویزم چو شمع * چشم جان را سرمه‌اش اعمی کند. روز روشن را شب یلدا کند.
- قاآنی:دور است کاروان سحر زینجا / شمعی بباید این شب یلدا را
نتیجه‌گیری
شب یلدا، فرصتی بی‌نظیر برای جشن گرفتن بلندترین شب سال و ایجاد خاطرات شیرین با خانواده و دوستان است. با استفاده از ایده‌های خلاقانه و تزئین منزل با شمع‌های یلدا، می‌توانید این شب خاص را به یک تجربه دلپذیر و به‌یادماندنی تبدیل کنید. با شرکت در سنت‌ها و آیین‌های یلدایی، مانند خوردن میوه‌های مخصوص، خواندن اشعار حافظ و انجام بازی‌های گروهی، می‌توانید لحظات خوش و خاطره‌انگیزی را برای خود و عزیزانتان فراهم کنید.
منبع : ویکی پدیا - mehrchainhotels.com
دیدگاه خود را بنویسید